‘Mensenrechtenonderwijs bij juridische hbo-opleidingen te beperkt’ - ScienceGuide (2024)

Opinie | de redactie

24 juni 2024 | Het mensenrechtenonderwijs bij hbo-rechtenopleidingen is momenteel beperkt en versnipperd. Dat concludeert Dina Zbeidy (Hogeschool Leiden) op basis van haar postdoctoraal onderzoek. Mensenrechtenonderwijs is nu vooral gericht op kennis, niet op handelen en de professionele verantwoordelijkheid van juristen, aldus Zbeidy. De Leidse onderzoeker doet aanbevelingen om dat te verbeteren.

Hoe kan mensenrechtenonderwijs bijdragen aan het opleiden van een professionele jurist die een inclusieve samenleving bevordert waarin mensenrechten worden gerespecteerd? Dit is de vraag die ik heb gesteld in mijnpostdoc-onderzoek binnen het Lectoraat Recht & Rechtvaardigheid van Hogeschool Leiden. Ingesprekken met het werkveld, alumni, studenten, docenten van zes verschillende hogescholen ben ik op zoek gegaan naar antwoorden.

Competenties van de hbo-jurist

Mensenrechtenonderwijs (MRO) heeft als voornaamste doel om respect voor mensenrechten en vrijheden te versterken en begrip en tolerantie te bevorderen. ‘Basiskennis mensenrechten’, samen met ‘Basiskennis Europees en internationaal recht’, is onderdeel van de BoKS: de juridische kennis- en vaardighedenbasis die de hbo-rechtenstudent moet leren tijdens de studie. Ook ethiek is een vaardigheid die in de BoKS wordt genoemd, bijvoorbeeld het omgaan met waardendilemma’s, integriteit, en bewustzijn van de kloof tussen recht en rechtvaardigheid.

Juristen belanden in verschillende soorten banen en sectoren. Het grootste deel van de alumni komt terecht bij de decentrale overheid, en ongeveer een derde in de juridische. De praktijkgerichte studie hbo-rechten erkent de laatste jaren steeds meer expliciet dat kennis over Nederlands recht onvoldoende is. Daarom is er in de opleiding een beweging naar een interdisciplinaire professional met brede competenties en een moreel kompas. Dat moet alumni erop voorbereiden om de belangen van burgers te prioriteren, mens- en oplossingsgericht te zijn en kritisch te kunnen denken.

Mensenrechtenonderwijs: tussen kennis en handelen

In de literatuurwordt duidelijk onderscheid gemaakt tussen MRO op niveau van kennis en MRO op niveau van actie. Bij MRO waarin onderwijs wordt gegevenover mensenrechten,gaat het vooral om geschiedenis, documenten, waarden, verdragen en instellingen van mensenrechten.

Bij het lerenvoor mensenrechtengaan we een niveau hoger. Hier is het doel om studenten actief hun samenleving te laten transformeren in overeenstemming met mensenrechten. Daarnaast moet een student bekwamer worden om zich uit te spreken en te handelen in geval van onrecht. Naast kennis krijgen studenten training in competenties zoals lobbyen en pleiten, en leren ze dat toezicht houden op toegang tot het recht valt onder hun professionele verantwoordelijkheid – bijvoorbeeld als jurist, politiemedewerker, ambtenaar of sociaal werker.

Beperkt en versnipperd

Bij hbo-rechtenopleidingen in Nederland is mensenrechtenonderwijs vooral gericht op het overbrengen van kennis, blijkt uit het onderzoek. Voor actiegericht handelen en professionele verantwoordelijkheid is maar zeer beperkt aandacht. Hoewel hbo-opleidingen in hun beleidsdocumenten en BoKS juist pleiten voor juristen die kritisch, mensgericht en ethisch handelen, komt dat niet duidelijk naar voren in het onderwijs.

De wekelijkse nieuwsbrief is nog korte tijd gratis te ontvangen. De voorwaarden vindt u hier.

Het mensenrechtenonderwijs bij juridische hbo-opleidingen is daarnaast vaak oppervlakkig en versnipperd. Studenten krijgen kennis mee over de doorwerking van Europees en internationaal recht, met een focus op het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), en kennis over de Europese en internationale instellingen die toezien op het toepassen van mensenrechten komen ook aan bod. De meeste vakken en rechtsgebieden worden echter behandeld zonder aandacht voor de rol die mensenrechten daarin spelen. Zo kregen studenten vrij uitgebreid les over de privacywet, maar leerden ze niet dat het recht op privacy ook een mensenrecht was, gaven studenten zelf als voorbeeld. Sommige docenten behandelen wel casussen waarin mensenrechten een rol in spelen, maar dit hangt meestal van de docent af en is niet structureel ingebed.

Over de manier waarop mensenrechten een rol spelen in de professionele verantwoordelijkheid van juristen is nauwelijks iets terug te vinden in het curriculum van hbo-rechtenopleidingen. Wel besteden de meeste hogescholen steeds meer aandacht aan ethiek, ethische vraagstukken en morele dilemma’s. Toch gaven de meeste studenten en docenten aan dat dit te beperkt blijft en dat de verbinding met de praktijk en grotere mensenrechtenkwesties in die lessen ontbreekt. De meeste respondenten gaven aan meer verband te willen zien tussen rechtenstudies en mensenrechten, meer verdieping te willen, en meer kennis te willen krijgen over de relevantie van mensenrechten voor het toekomstige en dagelijkse leven van de student.

Aanbevelingen voor mensenrechtenonderwijs bij hbo-rechten

Op basis van het onderzoek zijn er meerdere aanbevelingen geformuleerd, waaronder:

• Integreer mensenrechten in het curriculum van hbo-rechtenopleidingen. Het draagt bij aan belangrijke kennis en vaardigheden die het werkveld van afgestudeerden verlangt.

De meeste hbo-rechtenopleidingen hebben geen module mensenrechten. Komt het onderwerp wel aan bod, dan is dat in een of twee lessen van het vak Europees recht of een ander bestaand vak. Ethiek is wel een lesmodule die in veel curricula van hbo-rechtenopleidingen wordt gegeven. Daarin komen meerdere onderdelen van MRO terug. Dat is echter niet voldoende; naast ethiek behelst MRO ook meer kennis en vaardigheden zoals interculturele communicatie, belangenbehartiging en kritisch denken.

• Is het niet mogelijk om een apart vak mensenrechten te geven? Zorg dan dat het geïntegreerd wordt in bestaande vakken.

De meerderheid van de respondenten was het ermee eens dat mensenrechten duidelijker moeten terugkomen in het curriculum van de hbo-rechtenstudent. Wel verschilden de meningen sterk over de vorm: als apart vak dat alle studenten in hun basisjaren volgen, of als onderdeel van bestaande vakken. De eerste optie biedt meer mogelijkheid tot verdieping. De tweede maakt duidelijker dat mensenrechten niet geïsoleerd zijn, maar ook een rol spelen bij andere rechtsgebieden.

Gezien de beperkingen in het curriculum en de keuzes die moeten worden gemaakt, is het aan te raden MRO sowieso in bestaande vakken te integreren. Neem in bijvoorbeeld de lessen in arbeidsrecht, familierecht en migratierecht ook de mensenrechten mee. Dit wordt nu al beperkt gedaan. De link met en aandacht voor mensenrechten kan echter duidelijker en structureler worden gemaakt.

• Creëer in de lessen ruimte voor debat, dialoog en interactieve lesvormen, die ervaringsgericht zijn en goed worden begeleid door de docent.

‘Mensenrechtenonderwijs wordt gegeven als een definitieve waarheid waarover geen dialoog mogelijk is’, luidt een veelgehoorde kritiek in de literatuur. Daarom wordt geadviseerd juist ‘tweerichtingsverkeer’ aan te houden en te debatteren over onderwerpen die relevant zijn en dicht bij de realiteit van de student liggen.

De meeste studenten zien mensenrechten echter als ver-van–hun-bed-show, toont het onderzoek. MRO moet duidelijk maken dat mensen­rechtenkwesties ook een rol spelen in de eigen stad of omgeving van de student. Dit kan ook aan de orde komen in lessen over bijvoorbeeld arbeidsrecht, migratierecht en strafrecht.

Wellicht vindt die dialoog op veel hogescholen al plaats tussen studenten onderling en met de docent. Studenten gaven echter aan dat tijd of ruimte voor zo’n dialoog vaak ontbreekt in de les, of dat de docent niet goed kan omgaan met meningsverschillen in de klas. Daarom is het ook belangrijk om de kennis en vaardigheden van docenten op dit gebied uit te breiden.

• MRO moet actiegericht zijn, en studenten moeten gemotiveerd worden te streven naar sociale transformaties – vooral als onderdeel van hun toekomstige juridische verantwoordelijkheid.

Dit is wellicht een van de belangrijkste bevindingen van het onderzoek. Er moet een sprong worden gemaakt van de huidige, beperkte benadering– onderwijsover mensenrechtenmet een focus opbewustzijn en waardes– naar onderwijsvoor mensenrechten, transformatie en professionele verantwoordelijkheid.

De meeste alumni zullen direct of indirect fungeren als mensenrechtenactoren. Zij kunnen een signaleringsfunctie hebben of de toegang tot het recht van anderen beïnvloeden. Het bevorderen van mensenrechten is dus onderdeel van hun professionele verantwoordelijkheid. Dat vereist een specifieke manier van gedrag en handelen.

Hoe kunnen we ervoor zorgen dat ambtenaren in de toekomst een toeslagenaffaire kunnen tegenhouden of opstaan als er machtsmisbruik wordt gemaakt op hun werkplek? Door toekomstig juristen mee te geven dat dit valt onder hún professionele verantwoordelijkheid. Daarom is het belangrijk om hbo-rechtenstudenten goed voor te bereiden op zulke situaties.

Dr. Dina Zbeidy is antropoloog en docent-onderzoeker bij het kenniscentrum Duurzaam Organiseren aan Hogeschool Leiden. Daarnaast doceert ze sociale wetenschappen bij de opleiding rechten. Dit postdoc-onderzoek is gefinancierd door Regieorgaan SIA. Het volledige rapport is te vinden via de hbo kennisbank.

Bronnen

• Bajaj, M. (2011). Human Rights Education: Ideology, Location, and Approaches. Human Rights Quarterly, 481-508.
• Eckmann, M. (2010). Exploring the Relevance of Holocaust Education for Human Rights Education.Prospects, 40(1), 7-16
• Landelijk Opleidingen Overleg HBO-Rechten (2019). Landelijk Beroeps- en Opleidingsprofiel HBO-Rechten.
• Leering, M. (2014). Conceptualizing Reflective Practice for Legal Professionals. Journal of Law and Social Policy, 23, 83-106
• Mak, E. (2017). The T-shaped Lawyer and Beyond. Rethinking Legal Professionalism and Legal Education for Contemporary Societies.
• Mein, A. G. (2022). Arbeidsmarktonderzoek Opleidingen HBO-Rechten.
• Tibbitts, F. (2002). Understanding What we Do: Emerging Models for Human Rights Education. International review of education, 48(3), 159-171.